Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ
Από τα πιο αρχαία χρόνια υπήρχαν θέατρα σκιών και υπάρχουν μέχρι σήμερα σε όλες τις χώρες της Άπω Ανατολής. Από τους ευρωπαϊκούς λαούς μόνο ο ελληνικός έχει θέατρο σκιών. Στην Κίνα, στο Θιβέτ, στην Ιάβα, στις Ινδίες, στην Περσία και στο Τουρκεστάν, στις λαϊκές γιορτές και στα πανηγύρια τους, τη νύχτα που φωτίζονται οι δρόμοι και ο κόσμος διασκεδάζει στα σοκάκια, υπάρχουν παντού θεατράκια με μπερντέ, στημένα πρόχειρα, που τα παρακολουθούν άνθρωποι κάθε ηλικίας.
Πρώτοι φορείς του Καραγκιόζη θεωρούνται οι Τσιγγάνοι. Ο δικός μας Καραγκιόζης, πάντως, προήλθε από τον τουρκικό, ο οποίος έχει τις ρίζες του στα θέατρα σκιών της Άπω Ανατολής και κυρίως των Μογγόλων.
Αργότερα εμφανίζεται θέατρο σκιών στην Ινδία, την Ιάβα, την Αίγυπτο.
Στην Ινδία το θέατρο σκιών έχει κωμικό χαρακτήρα και χαρακτηρίζεται από μια αθυροστομία που πολλές φορές σοκάρει. Οι φιγούρες είναι κατασκευασμένες από δέρμα και απεικονίζουν καλούς και κακούς ήρωες. Οι κακοί βγαίνουν από την αριστερή πλευρά της σκηνής και οι καλοί από την δεξιά πλευρά. Η σκηνή στήνεται στο κεντρικότερο σημείο του χωριού και είναι κατασκευασμένη έτσι ώστε να περιστρέφεται σε όλα τα σημεία του ορίζοντα ανάλογα με την ημέρα. Ανατολικά: Δευτέρα, Τρίτη, Παρασκευή, νότια: Τετάρτη, Σάββατο, δυτικά: Πέμπτη και Κυριακή.
Στην Ιάβα το θέατρο σκιών είναι έντονα επηρεασμένο από τον Ινδικό πολιτισμό. Οι φιγούρες είναι κατασκευασμένες από αδιαφανές δέρμα και απεικονίζουν καλούς (που έχουν μικρά και σχιστά μάτια, μεγάλη μύτη και σκυφτά κεφάλια) και κακούς χαρακτήρες (που έχουν στρογγυλά, φουσκωμένα μάτια και τραβηγμένα πρόσωπα). Χαρακτηριστικό είναι ότι κατά τη διάρκεια της παράστασης οι θεατές χωρίζονται σε άντρες και γυναίκες. Από το μπροστινό μέρος που φαίνονται μόνο οι σκιές παρακολουθούν τα γυναικόπαιδα και από την πλευρά του φιγουροπαίχτη παρακολουθούν οι άντρες. Ο χωρισμός αυτός είναι ιεραρχικός. Οι άντρες παρακολουθούν την προσπάθεια και οι γυναίκες το αποτέλεσμα. Υποδηλώνει και μια διαφορετική άποψη της αισθητικής, αντίθετη από αυτήν του μεσογειακού θεάτρου σκιών.
Στην Αίγυπτο είναι το πρώτο θέατρο σκιών που εμφανίζεται στη λεκάνη της Μεσογείου και είναι επηρεασμένο από το ελληνιστικό και βυζαντινό μιμικό θέατρο.
Το θέατρο σκιών εμφανίζεται πολύ αργότερα και στην Τουρκία, η οποία δεν είχε ούτε το χρόνο ούτε την υποδομή να ασχοληθεί με τον πολιτισμό μια και ήταν κυρίως πολεμικός λαός. Όταν κατέκτησε λαούς με ανεπτυγμένο πολιτισμό τότε κατάλαβε και τη μεγάλη δύναμή του. Έτσι έγινε και με το θέατρο σκιών. Όταν το 1517 ο Σελήμ Α΄ μπαίνει νικητής στο Κάιρο γνωρίζει το θέατρο σκιών και το μεταφέρει στην Κωνσταντινούπολη.
Οι Έλληνες καταπιεσμένοι από το πνεύμα του Ισλάμ και το φανατισμό των κατακτητών δεν θέλουν και δεν υιοθετούν αυτό το θεατρικό είδος που έφτασε στην Πόλη σαν λάφυρο.
Ο ‘Καραγκιόζ’ (< Kara göz = Μαυρομάτης < kara (= μαύρος) + göz (= μάτι) στο τουρκικό θέατρο σκιών έχει απλές υποθέσεις χωρίς σπουδαία πλοκή και πρωτοτυπία. Προκαλεί το γέλιο κυρίως με τις βωμολοχίες, τον ξυλοδαρμό και τις ασχημονίες που είναι και τα κύρια χαρακτηριστικά του. Στοιχεία δομικά και του βυζαντινού μιμικού θεάτρου.Ο ελληνικός Καραγκιόζης γεννιέται την ώρα που τελειώνει ο τουρκικός Καραγκιόζ. Το Τουρκικό θέατρο σκιών σβήνει μαζί με την Οθωμανική αυτοκρατορία. Δεν είναι τυχαίο ότι από όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς μόνο στην Ελλάδα υπάρχει θέατρο σκιών. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Μενέλαος Λουντέμης «όλοι οι λαοί έχουν φως κι όλοι οι άνθρωποι δάχτυλα». Απομένει να δούμε ποιοι σταμάτησαν στο παιχνίδι και ποιοι προχώρησαν στο θέατρο, το «θέατρο σκιών». Αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος που το θέατρο σκιών ρίζωσε και αναπτύχθηκε μόνο σε λαούς που είχαν βαθύτερη σχέση με τη σκιά. Κίνα, Ινδία, Ελλάδα.
Στην Ελλάδα η σκιά είναι πάντα παρούσα. Στη θρησκευτική της ζωή με τα Ελευσίνια Μυστήρια. Στη φιλοσοφία της με το πλατωνικό «σπήλαιο». Στη ζωγραφική της με τα μελανόμορφα αγγεία. Στη τραγωδία με τη μεταρσιωμένη εξωπραγματική παρουσία των δρώμενων. Γι’ αυτό και το θέατρο σκιών βρήκε πρόσφορο έδαφος μιας και ταυτιζόταν πρώτα και κύρια με την ψυχοσύνθεση του Έλληνα. Γιατί οι συνιστώσες κάθε μορφής δημιουργίας είναι τα ήθη, τα έθιμα, οι παραδόσεις, το θρησκευτικό συναίσθημα, ο τρόπος ζωής και η αισθητική παιδεία του λαού.
Παλαιότεροι ξένοι ερευνητές αναφέρουν ότι η τεχνική του θεάτρου σκιών παρουσιάζεται τον 11ο αι. σε μυστηριακό θέατρο.Το όνομα του θεάτρου σκιών στην τουρκική γλώσσα είναι «Καβουρκάκ» που μας θυμίζει αμέσως τα Καβείρια Μυστήρια με την κατάληξη -κακ που είναι ελληνική κατάληξη υποκοριστικού. Η έρευνα απέδειξε ότι επηρεάστηκε από λατρευτικές εκδηλώσεις των Ελευσίνιων και των Καβείριων Μυστηρίων όπως διαμορφώθηκαν στην αρχαία Αθήνα. Τόσο για το χαρακτήρα του που ήταν συνδεδεμένος με τη λατρεία της γονιμότητας, όσο και για την τεχνική της αντίθεσης φωτός - σκιάς. Στην Ανατολή έφτασε από τότε που ο Μέγας Αλέξανδρος άπλωσε εκεί τον Ελληνισμό.
Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ακόμα πολλές εκδοχές για την καταγωγή του θεάτρου σκιών. Αυτό που έχει σημασία όμως είναι πως για το «Καραγκιόζη» όπως και για όλα τα παραδοσιακά δημιουργήματα οι γενιές των ανθρώπων έχουν συνεργαστεί με αγαθότητα και ταπεινοσύνη μεταξύ τους για να εκφράσουν τους καημούς τους και να ξεχάσουν για λίγο τα βάσανα της ζωής.
Ο ήρωας σε όλα τα θέατρα είναι πανομοιότυπος. Είναι ένας άνθρωπος του λαού, ο φτωχότερος απ’ όλους. Αυτός μπορούσε να στρέφεται προς τις εξουσίες και προς την ανώτερη τάξη της κοινωνίας, να μη φοβάται και να μη σέβεται κανέναν, αφού η φτώχια του τον εξασφάλιζε από κάθε άλλη ζημιά εκτός απ’ το ξύλο, που κι αυτό στο τέλος μόνο το γέλιο του λαού προκαλούσε. Έτσι και ο Καραγκιόζης έλεγε με τον τρόπο του πολλούς από τους καημούς των απλών ανθρώπων, που δεν έπαψαν να είναι και δικοί μας καημοί. Από τη στιγμή που φωτιζόταν ο μπερντές και πρόβαλε το σαράι του πασά από τη μια και η παράγκα του Καραγκιόζη απ’ την άλλη, έμπαινε το θέμα της κοινωνικής αδικίας και ανισότητας που και σήμερα σε τίποτε δεν έχει αλλάξει. Από τη μια, ήταν ο φτωχός μα κατά βάθος ασυμβίβαστος, που δεν μπορούσε ν’ αλλάξει τη σκληρή του μοίρα. Κι απ’ την άλλη, ο πλούσιος με τις ήρεμες και δίκαιες σκέψεις. Γιατί όταν γίνεις πλούσιος μπορείς να είσαι δίκαιος, αγαθός, φιλάνθρωπος και ό,τι άλλο θέλεις. Έχει μόνιμα χλευαστική διάθεση απέναντι στους θεσμούς της κοινωνίας συνδυασμένη με μια αδίστακτη καταστρατήγηση του ηθικού και ποινικού κώδικα, ιδιαίτερα των διατάξεων που αναφέρονται στην κλεψιά, την απάτη και τη διατήρηση της ατομικής αξιοπρέπειας.
Ο Καραγκιόζης και σαν φιγούρα μας λέει πολλά. Είναι ο λαός, γι’ αυτό κι έχει καμπούρα, επειδή σηκώνει με την πλάτη του όλα τα λάθη και τις σκοπιμότητες. Είναι φτωχός, γι’ αυτό είναι ατσίδας και μακρυχέρης για να φτάνει τη ζωή με όποιο τρόπο μπορεί. Είναι ξυπόλυτος, γιατί τον δέρνει η ανέχεια και αλλήθωρος, γιατί προσπαθούν πάντα να τον κρατούν στραβό, στην αμάθεια.Ο Καραγκιόζης είναι η θεατρική δημιουργία του λαϊκού μας πολιτισμού. Είναι έργο ομαδικό, δουλεμένο από πάρα πολλούς ανθρώπους, από όλο το λαό. Πρόσφερε για πολλά χρόνια ψυχαγωγία, κοινωνική διαφώτιση, πατριωτισμό, ήθος, λαϊκή ενότητα. Και ακόμα θαυμάσια αισθητική παιδεία. Γι’ αυτό η συντήρηση του θεάτρου σκιών είναι χρέος σοβαρό.
